Әлемдік қоғамдастық адам құқықтары мен бостандықтарының кешенін сақтауға және қамтамасыз етуге ерекше назар аударады. Оның негізгі құрамдас бөлігі азаптауды және басқа да қатыгез немесе адамгершілікке жатпайтын қарым-қатынасты қолданудан бас тарту болып табылады.
Жеке тұлғаның қол сұғылмаушылығының бір кепілі – БҰҰ-ның 1984 жылғы 10 желтоқсандағы азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын емдеу мен жазалау түрлеріне қарсы конвенциясы, оны әлемнің 150 мемлекеті ратификациялады.
Сонымен қатар, азаптау мен қатыгездікке тыйым салу бірқатар басқа халықаралық нормативтік құқықтық актілерді белгілейді: «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы» (5-бабы), «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт» (7-бабы).
Көрсетілген халықаралық талаптарға сәйкес мемлекеттің бірнеше маңызды міндеттемелері, соның ішінде азаптау актілерінен және қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жазадан бас тарту және оларға жол бермеу міндеттемелері, сондай-ақ тиімді тергеулер жүргізу және осындай әрекеттері үшін кінәлілерді сот тәртібімен жауапқа тарту міндеттемелері туындайды, бұл жалпы адамзаттық жүйеде азаптауға тыйым салудың ерекше маңыздылығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 146-бабының диспозициясына сәйкес тергеушiнiң, анықтауды жүзеге асыратын адамның немесе өзге де лауазымды адамның не олардың айдап салуымен не олар біле тұрып немесе олардың үнсіз келісімімен басқа адамның азапталушыдан немесе басқа адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату не ол немесе басқа адам жасаған немесе жасады деп күдiк келтірілген әрекет үшiн оны жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi тұлғаны қорқыту немесе мәжбүрлеу мақсатымен немесе кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қасақана тән зардабын және (немесе) психикалық зардап шектiруi азаптау деп танылады.
Мемлекет басшысы 2022 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында азаптауға байланысты қылмыстарды тергеу жөніндегі функцияларды Бас прокуратураға жүктеді.
2023 жылдан бастап азаптауға байланысты қылмыстық істермен сотқа дейінгі тергеп-тексеру жұмыстары прокуратура қызметкерлеріне жүктелді. Бұл қадағалаушы орган өкілдеріне деген үлкен жауапкершілік.
Егер бұрын азаптау туралы істерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі, полицияның өз қауіпсіздігі басқармалары немесе басқа да қылмыстық қудалау органдары тергеген болса, қазір бұл істерді тек прокурорлар тергеп-тексереді.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасымен «Прокуратура органдарында азаптау туралы істерді сотқа дейінгі тергеп-тексеруді ұйымдастыру туралы» Нұсқаулық бекітілді.
Тәжірибе көрсеткендей, заңсыз әрекеттер камералармен қамтылмаған бейнебақылау орындарында немесе олар жұмыс істемейтін жерлерде жасалады.
Бүгінгі таңда, барлық құқық қорғау және түзеу мекемелерінде үздіксіз бейнебақылауды енгізу жалғасуда.
Азаптаулардың себептері мен жағдайларын талдау негізінде «қылмыстық процесте және жазаны орындау кезінде азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы» бірлескен бұйрық әзірленіп, қолданысқа енгізілді.
Бірлескен бұйрыққа барлық құқық қорғау органдарының басшылары қол қойды.
Нұсқаулықта азаматтарды құқық қорғау органдарына жеткілікті деректер болған жағдайда ғана жеткізу туралы талаптар көзделген.
Тергеушілерді қоспағанда, уәкілетті емес адамдардың қылмыстық құқық бұзушылық мән-жайлары бойынша жеткізілген адамдармен қандай да бір келіссөздер, әңгімелер мен сауалнамалар жүргізуіне тыйым салынады.
Жеткізілген және ұсталған азаматтар дереу тергеу іс-қимылдарын жүргізу үшін арнайы кабинеттерге ілесіп жүруге тиіс.
Ұстау туралы туысы немесе мүдделі тұлға дереу хабардар етіледі, хаттамада олардың байланыс деректері көрсетілуі тиіс.
Аумақтық құқық қорғау органдары басшыларының азаматтарды әкелудің, жеткізудің және ұстаудың заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ азаптауға және өзге де қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетін қорлайтын өтініштерге жол бермеуге дербес жауапкершілігі бекітілді.
Дәлелдемелерді жинау, жауап алу және қажетті сот сараптамаларын тағайындау бойынша шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізу үшін прокурордың азаптау жасалған жерге дереу шығуы бойынша талаптар белгіленді.
Қазіргі таңда, прокуратура органдары қойылған міндеттерді орындауға кіріскен, азаптау туралы хабарламаларға жүйелі түрде талдау жүргізуге бағытталған.
Қаражал қаласының прокуратурасы