Қоғамның тұрақты дамуы мен әділетті өмір сүруі үшін заң мен ар-ождан ұғымдарының өзара байланысы ерекше маңызға ие. Заң – мемлекет бекіткен, бәріне міндетті ережелер жүйесі болса, ар-ождан – адамның ішкі рухани өлшемі, жақсы мен жаманды айыратын моральдық бағдар. Бұл екі ұғым бір-бірін толықтырып, қоғамдағы тәртіп пен адамгершіліктің негізін қалайды. Заң ар-ождансыз формальды талапқа айналса, ар-ождан заңсыз жеке көзқарас деңгейінде қалып қоюы мүмкін. Сондықтан олардың үйлесімі – өркениетті қоғамның басты шарты.
Заңның негізгі мақсаты – қоғамдық қатынастарды реттеу, адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, әділеттілікті қамтамасыз ету. Ол нақты нормалар арқылы әрекет етеді: неге рұқсат етіледі, неге тыйым салынады, қандай жағдайда жауапкершілік туындайды. Заң бұзылған кезде санкциялар қолданылады, бұл тәртіпті сақтауға мәжбүрлейді. Алайда заң барлық жағдайды толық қамти алмайды, өйткені өмір күрделі әрі алуан түрлі. Осы тұста ар-ожданның рөлі айқындалады.
Ар-ождан – адамның ішкі үні, оның моральдық жауапкершілігі. Ол заңда көрсетілмеген, бірақ адамгершілік тұрғысынан маңызды шешімдер қабылдауға көмектеседі. Мысалы, заң белгілі бір әрекетке тыйым салмауы мүмкін, алайда ар-ождан ол әрекеттің әділетсіз немесе зиянды екенін сездіреді. Ар-ождан адамның өз-өзіне есеп беруін, басқалардың тағдырына бейжай қарамауын талап етеді. Осылайша, ар-ождан заңды толықтырып, оны адамгершілік мазмұнмен байытады.
Тарихқа көз жүгіртсек, әділетті заңдардың көбісі қоғамдағы моральдық құндылықтарға сүйеніп жасалғанын көреміз. Адам құқықтары, теңдік, қадір-қасиетті құрметтеу сияқты қағидалар алдымен ар-ождан мен мораль саласында қалыптасып, кейін заң жүзінде бекітілді. Егер заң қоғамның ар-ожданымен үйлеспесе, ол қабылданбайды немесе формальды түрде ғана орындалады. Сондықтан заң шығаруда қоғамдық мораль мен рухани құндылықтарды ескеру аса маңызды.
Сонымен қатар ар-ожданның өзі де заң арқылы қорғалады. Заң адамға өз пікірін айтуға, сенімін ұстануға, ар-ождан бостандығына кепілдік береді. Бұл адамның ішкі еркіндігін сақтауға мүмкіндік береді. Алайда ар-ождан заңға қарсы қойылмауы тиіс. Егер әр адам тек өз түсінігін басшылыққа алып, заңды елемесе, қоғамда бейберекетсіздік орнайды. Сол себепті ар-ождан мен заңның арақатынасы тепе-теңдікке негізделуі қажет.
Қорытындылай келе, заң мен ар-ождан – бір-бірінен ажырамайтын, өзара тығыз байланысты ұғымдар. Заң қоғамға сыртқы тәртіп орнатса, ар-ождан адамға ішкі жауапкершілік жүктейді. Екеуінің үйлесуі ғана әділетті, тұрақты және адамгершілігі жоғары қоғамды қалыптастыра алады. Заң ар-ожданға сүйенгенде ғана әділ болады, ал ар-ождан заңмен ұштасқанда ғана қоғамдық мәнге ие болады.