Спикер: ҚИЯНБЕКОВА АСЕЛЬ ЕРЛАНОВНА, Жезқазған қаласының мамандандырылған тергеу сотының судьясы
Тақырып: Тергеу әрекеттерін санкциялау кезіндегі өзекті мәселелер
Кіріспе
Қылмыстық процестің тиімділігі мен заңдылығын қамтамасыз ету үшін тергеу әрекеттерін санкциялау жүйесі маңызды рөл атқарады. Бұл процесс азаматтардың құқықтарын қорғауға, тергеушілердің қызметін заңмен реттеуге және құқықтық мемлекет қағидаттарын нығайтуға бағытталған. Алайда, тергеу әрекеттерін санкциялау барысында құқықтық, ұйымдастырушылық және практикалық мәселелер туындайды.
1. Тергеу әрекеттерін санкциялаудың құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне (ҚІЖК) сәйкес, белгілі бір тергеу әрекеттерін жүргізу үшін тергеушіге прокурордың немесе соттың рұқсаты қажет. Мұндай әрекеттерге:
• Тінту мен алу (ҚІЖК 230-бап),
• Жасырын тергеу әрекеттері (ҚІЖК 232-бап),
• Хат алмасуды, телефон сөйлесулерін тыңдау (ҚІЖК 231-бап) және тағы басқа жатады.
Бұл нормалар тергеу органдарының қызметін бақылауды қамтамасыз етеді және азаматтардың конституциялық құқықтарының сақталуына кепілдік береді.
2. Санкциялау процесінде кездесетін негізгі мәселелер
2.1. Прокурорлық бақылаудың тиімділігі
Тергеу әрекеттерін санкциялау барысында прокурорлардың шешім қабылдау жылдамдығы мен дәлдігі маңызды. Алайда, тәжірибеде келесі қиындықтар туындайды:
• Прокурорлардың жүктемесінің жоғары болуы, нәтижесінде санкция беруге уақыт жетіспеуі;
• Тергеушілер ұсынған дәлелдемелердің жеткіліксіздігі;
• Прокурорлардың тәуелсіздік деңгейінің төмендігі.
2.2. Сот бақылауы және оның шектеулері
Сот санкциясын қажет ететін тергеу әрекеттері көбінесе адамның жеке өміріне тікелей әсер етеді. Осыған байланысты соттар тарапынан келесі мәселелер туындайды:
• Санкциялау процесінің ұзаққа созылуы;
• Судьялардың тергеу органдарының сұранысын автоматты түрде қанағаттандыруы;
• Тергеу судьяларының тәжірибесінің жеткіліксіздігі.
2.3. Жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау мәселелері
Қылмыстық істерде жасырын тергеу әрекеттері жиі қолданылады. Бірақ олардың заңдылығы мен негізділігі мәселесі әрдайым талқыланатын тақырыптардың бірі:
• Жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау процедураларының ашық болмауы;
• Деректердің үшінші тұлғаларға таралу қаупі;
• Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының шектелуі.
3. Тергеу әрекеттерін санкциялауды жетілдіру жолдары
Осы мәселелерді шешу үшін келесі ұсыныстарды қарастыруға болады:
• Прокурорлық бақылауды күшейту: Санкциялау рәсімдерінің нақты мерзімдерін белгілеу және прокурорлардың жүктемесін азайту.
• Соттардың тәуелсіздігін арттыру: Тергеу судьяларын арнайы даярлау және олардың тергеу органдарынан тәуелсіздігін қамтамасыз ету.
• Цифрлық технологияларды енгізу: Санкциялау процесін электронды форматқа көшіру арқылы бюрократиялық кідірістерді азайту.
• Қоғамдық бақылауды күшейту: Азаматтық қоғам мен БАҚ-тың санкциялау процесіне араласу мүмкіндіктерін кеңейту.
Қорытынды
Тергеу әрекеттерін санкциялау жүйесінің тиімділігі қылмыстық әділеттіліктің сапасын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Қолданыстағы құқықтық нормаларды жетілдіру, сот пен прокурорлық бақылаудың ашықтығын қамтамасыз ету – құқықтық мемлекет қағидаларын нығайтудың негізгі тетіктері.